آزمایش خون هورمون رشد جهت تشخیص اختلالات رشدی قد کودک و بزرگسال
کمبود هورمون رشد زمانی اتفاق میافتد که غده هیپوفیز به میزان کافی هورمون رشد تولید نکند. کمبود هورمون رشد در کودکان شایعتر از بزرگسالان است. آزمایش تست هورمون رشد سطح هورمونهایی را اندازهگیری میکند که وظیفهی آنها تنظیم رشد بدن است. این تست با اندازهگیری گیری سطح هورمون رشد در نمونهی خون گرفته شده از رگهای خونی ارزیابی خواهد شد. برای ارزیابی صحیح میزان هورمون رشد خون، ممکن است قبل از انجام آزمایش فرد مجبور به استفاده از دارو های مخصوصی باشد و بعد از آن ارزیابی و اندازه گیری انجام خواهد شد. هورمون رشد بدن انسان (سوماتروپین)، توسط سوماتوتروپ، در بخش قدامی غدهی هیپوفیز تولید میشود. نقش هورمون رشد در رشد و نمو بدن، تحریک تولید پروتئین در سلولهای عضلانی و همچنین افزایش انرژی ناشی از سوخت چربی است. تستهایی که برای اندازه گیری سطح هورمون رشد انجام میشوند شامل این آزمایشها میِشوند: تست سطح سوماتروپین، تست سوماتومدین سی، تست تحریکی هورمون رشد (که با نامهایی مانند تست آرژنین و یا انسولین نیز شناخته میشود.) و تست متوقف سازی هورمون رشد (تست بارگیری گلوکوز)
چه زمانی پزشک آزمایش هورمون رشد درخواست می دهد؟
دکتر منشادی متخصص غدد، انجام تست سطح هورمون رشد را به شما تجویز خواهد کرد تا بداند که آیا سطح هورمون رشد و دیگر هورمونهای مربوط به آن در خون شما به مقدار طبیعی است یا خیر، و همچنین در صورت کاهش یا افزایش سطح این هورمونها از آنها مطلع شود. همچنین انجام این تستها به پزشک کمک میکند تا اختلالات موجود در غده هیپوفیز که گاهی باعث کوتاهی قد می شود را تشخیص داده و در صدد درمان آن برآید.
بعضی از دلایل انجام تستهای هورمون رشد در زیر ذکر شده است:
• تشخیص بیقاعدگی سطح هورمون رشد که ممکن است در آینده باعث بلوغ دیررس و کوتاه قدی افراد در بزرگسالی شود.
• کمک در تشخیص پرکاری غدهی هیپوفیز که میتواند باعث غولپیکری و یا آکرومگالی فرد در آینده شود.
• بررسی غده هیپوفیز و تشخیص اختلالات احتمالی آن
• کمک در شناسایی تومور موجود در هیپوفیز و یا تومورهایی که در هیپوتالاموس (یکی از قسمتهای مغز) ممکن است وجود داشته باشند.
• بررسی اثر ناشی از درمان هورمون رشد در بعضی شرایط خاص
تعریف هورمون رشد انسان
هومون رشد انسان، نقش بسیار مهمی در رشد و نمو طبیعی او ایفا میکند. هورمون رشد اصلی بدن انسان از پروتئینی با ۱۹۱ نوع آمینو اسید متفاوت تشکیل شده است، آمینو اسیدها، بلوکهای سازندهی پروتئین هستند. تولید این پرتئینها، توسط دو هورمون دیگر که از هیپوتالاموس ترشح میشوند انجام میگردد : هورمون آزاد کنندهی هورمون رشد (GHRH) که وظیفهی آن کنترل میزان ترشح هورمون رشد است و هورمون مهارکنندهی هورمن رشد (GHIH) که ترشح هورمون رشد را متوقف میکند. هر فرد سالمی در طول زندگی خود میزان مشخصی هورمون رشد در بدنش تولید میشود، اما در طول زندگی افراد سطح هورمون رشد در دو مقطع دچار جهش میِشود، اولین جهش در زمان تولد و جهش دوم در سن بلوغ رخ خواهد داد. هورمون رشد در هر یک از این مقاطع نقش حیاتیای را در بدن فرد ایفا میکند. بارزترین تاثیر هورمون رشد در بدن فرد، در رشد طولی اسکلت اوست (قد) اما مهمترین نقش آن در اثرات متابولیکی (نتیجهی فعالیتهای هورمون رشد) بر عضلات، کبد، و سلولهای چربی مشخص خواهد بود که وظیفهی اصلی هورمون رشد نیز در همین بخش است. هر گونه مشکلی که در جنبههای رشدی بدن فرد پیش بیاید، پزشکان در ابتدا سطح هورمون رشد فرد را مورد بررسی قرار خواهند داد سپس مواردی مانند گیرندگی هورمون، عوامل تحریک کنندهی آن، غددی که هورمون از آنها ترشح شده است، و تداخل احتمالی هورمونهای دیگر بدن که میتوانند بر رشد بدن تاثیر گذار باشند را، ارزیابی خواهند کرد.
سوماتوتروپین (هورمون رشد) توسط سوماتوتروپ که در بخش قدامی هیپوفیز واقع شده است، ترشح میشود. این هورمون معمولا در زمان خواب ترشح شده و اوج ترشح آن در ساعت ۱۰شب، نیمه شب و ساعت ۲ صبح خواهد بود. مقدار زیادی از ترشح هورمون رشد در بدن، تحت تاثیر هورمون های دیگر قرار دارد. این هورمونها شامل سوماتومدینها –سومانومدین سی(IGHI-I) و (IGHI-II) – که هورونهای شبه انسولین هستند وبر رشد طولی تاثیر میگذارند و هورمونهای هیپوتالامیک (GHRH-GHIH) که با واکنش در برابر تغییرات قند خون و پروتئین بدن فرد، میزان ترشح هورمون رشد را تنظیم میکنند، میشود. وقتی سطح گلوکوز خون افت میکند، GHRH ترشح هورمون رشد را آغاز میکند و زمانیکه سطح گلوکوز خون بالا میرود، GHIH ترشح هورمون رشد را متوقف میسازد. نوع واکنش این هورمونها در برابر کاهش و یا افزایش سطح پروتئین خون نیز به همین ترتیب خواهد بود. نحوهی عملکرد هورمونها، همراه با تاثیر مستقیم رژیم غذایی و ورزش، عوامل اصلی و مسوول اصلی نوسانات هورمون رشد در طول روز، هستند. علاوه بر این، مقدار گلوکوز و آمینو اسید های موجود برای رشد فرد نیز، توسط هورمونهای آدرنالین، گلوکوژن و انسولین تنظیم میشوند. زمانیکه فرد دچار مشکل در رشد و نمو بدن باشد، تمام این عوامل باید مورد بررسی قرار بگیرند تا اختلالات هورمونی و یا اختلال عملکرد غدد مشخص شود.
شرایط گوناگونی وجود دارد که طی این شرایط بر اثر اختلالات هورمونی، رشد فرد دچار مشکل میشود، به این صورت که رشد او یا ناکافی است و یا بیش از حد طبیعی انجام میشود. غده هیپوفیز به دلیل نقش مهمی که در ترشح هورمون رشد و سایر هومونها دارد، اگر دچار اختلال شود، میتواند تاثیر بسیار زیادی بر رشد فرد بگذارد. دارفیسم (کوتولگی) نیز میتواند بر اثر عدم ترشح هورمون رشد، کمبود IGH و یا عدم واکنش بافت بدن به هر یک از این هورمونها باشد. ترشح بیش از حد هورمون رشد و یا IGH-I، و یا واکنش بسیار زیاد بدن به این هورمونها نیز میتواند باعث بروز غول پیکری و یا آکرومگالی گردد که در هر دو وضعیت، بدن و اندام بیش از مقدار طبیعی رشد خواهند کرد.
غول پیکری یا ژیگانتیسم، زمانی اتفاق میافتد که در سنین کودکی، مقدار ترشح هورمون رشد بیش از حد معمول باشد که در نتیجه، رشد طولی اسکلت فرد افزایش یافته و در این شرایط قد افراد نزدیک به ۲.۵ متر و یا حتی بیشتر هم میشود.
آکرومگالی به این صورت اتفاق میافتد که ترشح غیر طبیعی هورمون رشد بعد از پایان دوران بلوغ ادامه مییابد. در این شرایط صفحات رشدی اپیفیزال استخوانهای طویل باز میمانند و واکنش آنها نسبت به ترشح اضافی هورمونهای رشد ادامه خواهد یافت. بر اثر این شرایط معمولا افرادی که به آکرومگالی دچار هستند جمجمه، دستها ،پاها، بینی، گردن و یا زبان بزرگتری نسبت به سایر افراد خواهند داشت.
تستهای هورمون رشد
سوماتروپین
در افرادی که اندام بسیار کوچکی دارند، بلوغ جنسی آنها دیر اتفاق افتاده است و یا دچار اختلالات رشدی دیگری هستند، میزان سوماتروپین بدن آنها طی آزمایشهایی اندازه گیری خواهد شد تا علت اختلال در ترشح هورمون رشد آنها تشخیص داده شود. زمانیکه سطح سوماتروپین فرد مورد بررسی قرار گیرد، اگر میزان ترشح هورمون رشد فرد بیش از حد معمولی باشد ،که بتواند باعث ژیگانتیسم و یا آکرومگالی شود، با انجام این تست مشخص خواهد شد. همچنین عدم فعالیت و یا بیش فعالی غده هیپوفیز نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت. با این حال، به دلیل اینکه میزان ترشح هورمون رشد در زمانهای مختلف میتواند متفاوت باشد، چون ترشح این هورمون در واکنش به شرایطی مانند استرس، ورزش و یا دیگر شرایط یکسان نخواهد بود، معمولا برای بررسی سطح این هورمون، از یک آزمایش رندوم استفاده نخواهد شد. برای اینکه نتیجهی بهتری از آزمایش به دست آید، یک یا یک ساعت و نیم بعد از خواب، نمونهی خون گرفته میشود و یا قبل از نمونه گیری، ۳۰ دقیقه ورزش انجام خواهد شد چون سطح هورمون رشد بعد از ورزش افزایش پیدا خواهد کرد. نتیجهای که از این نمونه به دست خواهد آمد بالاترین میزان هورمون رشد شما را نشان میدهد.
سوماتومدین سی
تست سوماتومدین سی معمولا برای تشخیص اختلالات غده هیپوفیز، اختلال هورمون رشد و یا آکرومگالی انجام میشود. هورمون سوماتومدین، که هورمون شبه انسولین نیز نام دارد، معمولا برای اندازه گیری هورمون رشد موجود در خون، مناسبتر خواهد بود چون متغیرهایی مانند زمان، فعالیت بدنی و یا رژیم غذایی بر نتیجهی تست سوماتومدین تاثیری نخواهند داشت. سومااتومدین سی یکی از پپتایدهایی است که سوماتومدین نام دارند، که هورمون رشد از طریق آنها فعالیت خود را انجام میدهد. از آنجایی که گردش سوماتومدین سی در خون به پروتئینهایی با ماندگاری بالا بستگی دارد، به همین دلیل تست سومتتومدین از ثبات بیشتری برخوردار خواهد بود. در صورت اختلال در ترشح هورمون رشد و کمبود سطح این هورمون در بدن، میزان سوماتومدین سی نیز کاهش پیدا خواهد کرد. اگر با انجام تست، مشخص شد که سطح سوماتومدین سی در خون پایین بوده است، به این معناست که ازمایشها و تستهای دیگری نیز باید صورت گیرد. بنابر این پزشک تست سطح هورمون رشد را انجام خواهد داد تا از اختلال ترشح ان اطمینان حاصل کند. عواملی غیر از غدهی هیپوفیز که میتوانند باعث کمبود سطح سوماتومدین سی در بدن شوند شامل این موارد هستند: سوء تغذیه، بیماریهای مزمن شدید، بیماریهای کبدی شدید، پرکاری تیروئید و سندروم کوتولگی لارون.
تست تحریک هورمون رشد
تست تحریکی هورمون رشد، که به آن تست برانگیختگی هورمون رشد، تحمل پذیری انسولین و یا تست ارژنین هم گفته میشود، به این صورت عمل میکند که برای اطمینان از اختلالات هورمون رشد، میزان توانایی بدن برای تولید این هورمون را مورد بررسی قرار میدهند. در بعضی موارد ممکن است میزان هورمون رشد در بدن فرد کم باشد، اما این کمبود اگر بعد از عمل تحریک هورمون رشد هم باقی بماند نشان دهندهی اختلال قطعی در بدن فرد است. در این تست با القاء انسولین شرایط هیپوگلیسمی را برای فرد ایجاد میکنند تا میزان تولید هورمون رشد و کورتیکوتروپین را بر اثر تحریک ایجاد شده در بدن فرد اندازه گیری کنند. اگر در انجام این تست، تولید این هورمونها به مقدار لازم انجام نشود نشانهای از وجود اختلال در بخش قدامی هیپوفیز خواهد بود. در بعضی مواقع لازم است که این تست بعد از یک فعالیت ورزشی شدید، که در حدود ۲۰ دقیقه زمان برده است، انجام شود.
برای انجام تست تحریکی هورمون رشد از مواد دیگری نیز استفاده میشود که به آنها عوامل آزاد کنندهی هورمون رشد گفته میشود. پزشکان معتقدند که استفاده از این روش موثر تر خواهد بود و این روش به طور اختصاصی برای تشخیص نارسایی غده هیپوفیز که باعث کمبود سطح هورمون رشد میشود، صورت میگیرد. همچنین اگر عکسهای بدست امده از تصویر برداری با اشعه ایکس نشان دهندهی رشد ناقص استخوانها نسبت به سن فرد باشد، احتمال نقص در هورمون رشد به وجود میآید. از سال ۲۰۰۴ تا کنون بهترین روش برای تشخیص اختلالات هورمون رشد، تست تحریکی بوده است.
تست متوقف سازی هورمون رشد
این فرایند که با نام تست بارگیری گلوکوز نیز شناخته میشود، برای تشخیص تولید بیش از حد هورمون رشد و تایید احتمال بروز ژیگانتیزم در کودکان (و آکرومگالی در بزرگسالان) انجام میشود. برای انجام این تست دو نمونهی مجزا از خون فرد لازم خواهد بود، یک نمونه قبل از مصرف ۱۰۰ گرم گلوکوز و نمونهی دوم ۲ ساعت بعد از هضم گلوکوز گرفته خواهد شد. در حالت عادی، مصرف این مقدار گلوکوز باعث توقف تولید هورمون رشد خواهد شد. در کودکانی که سطح هورمون رشد انها بیش از حد مجاز است، عدم توقف این روند نشان دهندهی اختلال غدهی هیپوفیز و همینطور ابتلا به ژیگانتیسم (و یا آکرومگالی) خواهد بود.
احتیاط
مصرفی عضی از داروها مانند آنفتامین، دوپامین،کورتیکواستروئیدها و فنوتیازینها باعث افزایش و یا کاهش مقدار هورمون رشد در بدن خواهند شد. قبل از انجام تستهای مربوط به اندازه گیری سطح هورمون رشد، پزشک مصرف هریک از این نوع داروها را ممنوع خواهد کرد. عوامل دیگری هم ممکن است بر میزان هورمون رشد موجود در خون تاثیر بگذارند مانند: استرس، تمرین ورزشی، رژیم غذایی و یا مقدار غیر طبیعی گلوکوز. قبل از انجام تست، پزشک نکات لازم را به اطلاع شما خواهد رساند تا آنها را رعایت کنید. در صورت انجام هر نوع تست که در آن از اشعههای رادیواکتیو استفاده شده است، مانند ایکس ری، امآرآی و یا سیتیاسکن، تا یک هفته بعد از آن تستهای مربوط به سطح هورمون رشد نباید انجام شوند.
آمادگی قبل از انجام تست
برای انجام تست هورمون رشد باید نمونهی خون، به صورت ناشتا، از رگ گرفته شود که معمولا این نمونه از یکی از رگهای دست گرفته خواهد شد. کودک از یک شب قبل از نمونه گیری باید از خوردن و آشامیدن هر نوع مواد غذایی خودداری کند. از آنجایی که استرس و فعالیت ورزشی بر میزان این هورمون تاثیر خواهند گذاشت، کودک نیم ساعت قبل از انجام آزمایش باید در استراحت کامل باشد. اگر پزشک دستور داده باشد که دو نمونه از خون کودک گرفته شود، نمونه گیری باید در دو روز متوالی و در یک ساعت مشخص، بین ساعت ۶ تا ۸ صبح، انجام شود.
برای انجام تست سوماتومدین سی هم، باید آزمایش خون به صورت ناشتا انجام شود. بیمار از شب قبل از انجام نمونه گیری باید از خوردن و آشامیدن خودداری کند.
تست تحریکی هورمون رشد احتیاج به وارد کردن انسولین و یا آرژنین به بدن فرد خواهد داشت. نمونه گیری خون برای این تست باید در ۰، ۶۰ و ۹۰ دقیقه بعد از انجام تزریق انجام شود.
برای انجام تست متوقف سازی هورمون رشد دو نمونه از خون کودک در حالت ناشتا لازم خواهد بود، یکی قبل از انجام تست و دیگری بعد از اینکه کودک محلول گلوکوز را میخورد. از یک شب قبل از انجام آزمایش کودک باید از خوردن و آشامیدن مواد غذایی خودداری کند. و فعالیتهای ورزشی باید حداقل ۱۰ تا ۱۲ ساعت قبل از انجام تست، متوقف شده باشند.
مراقبتهای بعد از انجام تست
معمولا بعد از انجام تستهای مربوط به سطح هورمون رشد، نیاز به انجام اقدامات خاصی نخواهد بود و فرد میتوانند به راحتی به فعالیتهای روزمرهی خود ادامه دهد. برا ی جلوگیری از خونریزی و پوشانده شدن محلی که نمونههای خون از آنجا گرفته شده است و یا تزریق انجام شده است، این محل را پانسمان خواهند کرد. اگر در این قسمت، خونریزی و یا کبودی به صورت غیر عادی ظاهر گردد، باید به پزشک گزارش داده شود. بعد از انجام تست تحریکی سطح هورمون رشد و تست متوقف سازی هورمون رشد، کودک باید به شدت تحت مراقبت قرار گیرد. پزشک انجام برخی از فعالیتها را قبل از تست ممنوع خواهد کرد.
خطرات تست هورمون رشد
تستهای سطح هورمون رشد خطرات جدیای را در پی نخواهند داشت. ممکن است در حین و یا بعد از انجام تست فرد کمی احساس ناراحتی داشته باشد که دلیل آن ورود سرنگ و لولههای مخصوص برای انسولین رسانی به بدن خواهد بود. بر اثر تزریق انسولین، ممکن است کودک دچار افت قند شود که امکان بروز سرگیجه و بیحالی را در کودک ایجاد میکند. بعضی از کودکان در این شرایط ممکن است دچار خواب آلودگی، تعریق و یا اضطراب شوند که تمام این عوارض با استفاده از مقداری آبمیوه، و یا موادی که پزشک توصیه میکند، برطرف خواهد شد. در مواردی که افت قتد شدید باشد ممکن است فرد به کتوز (افزایش مقدار فرآوردههای اسید چرب) ، اسیدوز (اختلال در سطح اسیدهای موجود در بدن) و یا شوک دچار شود. بعضی کودکان در حین انجام تست متوقف سازی هورمون رشد، ممکن است حالت تهوع داشته باشند که معمولا بعد از مصرف گلوکوز مورد نظر، اتفاق میافتد. در این حالت استفاده از آیس چیپس راه حل مناسبی برای رفع این عارضه خواهد بود. آیس چیپسها قطعات بسیار کوچک یخ هستند که معمولا بعد از جراحی برای بیمار تجویز میشوند.
نتایج نرمال تست
نتیج به دست آمده از این تستها با واحد نانوگرم بر میلی لیتر سنجیده خواهند شد. نتیایج به دست آمده ممکن است در آزمایشگاههای مختلف، متفاوت باشد که علت آن استفاده از روشهای گوناگون در مراکز آزمایشگاهی است اما اگر نتیجهی تست نرمال باشد باید در محدودهای مشخص شده قرار بگیرد.
دامنهی نرمال برای نتیایج تست هورمون رشد در زیر آمده است:
سوماتروپین (hGH):
• آقایان : 5 ng/ml
• خانمها : کمتر از 10ng/ml
• کودکان: 0-10 ng/ml
• نوزادان: 10-40 ng/ml
سوماتومدین سی:
• بزرگسالان: 42-110 ng/ml
• کودکان ، از نوزادی تا ۸ سالگی : دختران : 7-110ng/ml و پسران : 4-87 ng/ml
• ۹ تا ۱۰ سالگی : دختران 39-186 ng/ml و پسران: 26-98 ng/ml
• ۱۱ تا ۱۳ سالگی : دختران 66-215 ng/ml و پسران : 44- 207 ng/ml
• ۱۴ تا ۱۶ سالگی : دختران 96-256 و پسران 48-225 ng/ml
تست تحریکی هومورن رشد : بیش از ۱۰ ng/ml
روشهای درمانی اختلال هورمون رشد
با استفاده از تزریق هورمون میتوان کمبود هورمون رشد را درمان کرد. در اکثر کودکان که با این اختلال روبرو شده اند، تزریق هورمون رشد هرروز انجام میشود، در حالیکه برای بعضی دیگر این تزریق هفتهای ۶ بار و برای عدهی کمی، هفتهای ۳ بار تزریق صورت میگیرد. با انجام این روش، یک جهش در روند رشد کودک اتفاق میافتد که در طی ۳ تا ۴ ماه کودک و والدین او متوجه رشد و تغییرات کودک خواهند شد. این رشد ناگهانی، با گذشت زمان شدت خود را از دست داده و متوقف میشود اما مقدار این میزان رشد، خیلی بیشتر از زمانی است که درمان برای کودک انجام نشده باشد. بعد از شروع درمان، بسیاری از والدین شاهد افزایش اشتهای کودک و کاهش چربیهای موجود در بدن او میشوند.
درمان اختلالات هورمون رشد معمولا تا زمانی که کودک به میزان کافی قد کشیده و رشد کرده باشد انجام خواهد شد. مانند تمامی بیماریها و اختلالات دیگر، کودک و والدین بیصبرانه منتظر هستند که نتایج بیشتری از درمان کودک را مشاهده کنند. این موضوع حتی ممکن است باعث دلسردی افراد از درمان شود، اما باید به یاد داشته باشید که رشد، یک فرآیند طولانی مدت است که برای اندازه گیری آن احتیاج است که چندین ماه درمان انجام شده باشد. کودکانی که تصور میکنند با شروع درمان، با گذشت یک شبانه روز میتوانند تغییرات را مشاهده کنند معمولا از درمان ناامید میشوند. پزشک کودک شما ،حتما راجع به اینکه توقعات شما از درمان چه زمانی برآورده خواهد شد، با شما صحبت خواهد کرد.
اگر نتایج به دست آمده از تستها حاکی از وجود اختلال در دیگر هورمونهای بدن شما باشد، در این شرایط، داروهایی برای شما تجویز خواهد شد. اختلالاتی مانند اختلال هورمون تیروئید، کورتیزول و هورمونهای جنسی به راحتی با استفاده از دارو قابل درمان هستند. وجود مقدار لازم از این هورمونها برای رشد فرد بسیار مهم است چون فرآیند رشد زمانی به درستی انجام میشود که تمام هورمونهای لازم به میزان کافی در بدن وجود داشته باشند. استراحت کافی و مصرف غذاهای مقوی نقش مهمی را در رشد کودکان ایفا میکنند.