درمان پارگی دیسک (فتق کمر) با دارو، تزریق استروئید، جراحی و ورزش

به نقل از دکتر حیدریان فوق تخصص درد دیسکهای کوچکی بین استخوانها یا مهره های تشکیل دهنده ی ستون فقرات قرار گرفته اند که از آنها محافظت میکنند. این دیسکها صاف و گرد هستند و لایه ی بیرونی سختی دارند که آنولوس گفته میشود و دور ماده ی ژلاتینی مانندی به نام نوکلئوس را گرفته است. دیسکهای بین مهرهای مانند ضربهگیر برای مهره ها عمل میکنند. فتق دیسک که از آن با اصطلاحات پارگی، برجستگی، بیرونزدگی یا سرخوردگی دیسک نیز یاد میشود، به حالتی گفته میشود که بخشی از هسته ی میانی دیسک به دیواره ی آن فشار بیاورد و از راه پارگی در این دیواره وارد کانال نخاعی شود. فتق دیسک معمولاً در مرحله ی اولیه ساییدگی یا دژنراسیون دیسک رخ میدهد. کانال نخاعی فضای محدودی را در اختیار دارد، که برای دیسک برجسته و عصبهای نخاعی کافی نیست. در نتیجه دیسک بیرون زده به عصبهای نخاعی فشار میآورد و به دردی شدید دامن میزند.


علت پارگی دیسک کمر

یک آسیبدیدگی یا کشیدگی میتواند منجر به فتق دیسک کمر شود. البته ماده ی دیسک به طور طبیعی و به مرور زمان تحلیل میرود و رباطهای نگهدارنده ی آن ضعیف میشود. زمانی که این ساییدگی و تحلیل پیشرفت میکند، یک حرکت چرخشی یا کشیدگی جزئی منجر به پارگی دیسک میشود. برخی افراد در برابر مشکلات دیسک آسیبپذیرتر هستند و در چند نقطه از ستون فقرات دچار پارگی دیسک میشوند.


عاملهای خطر

عاملهای زیر احتمال فتق و پارگی دیسک را افزایش میدهد:

•    وزن: اضافه وزن فشار مضاعفی را به دیسکهای پایین کمر وارد میکند.

•    شغل: افرادی که شغلهای بدنی سنگین دارند، بیشتر در معرض ابتلا به ناراحتیهای کمر قرار دارند. هل دادن، کشیدن و بلند کردن مکرر اشیاء، خم شدن و چرخیدن به طرفین خطر فتق دیسک را افزایش میدهد.

•    ژنتیک: برخی استعداد ابتلا به فتق و پارگی دیسک را به ارث میبرند.


علائم پارگی دیسک کمر

 
علائم فتق دیسک به محل دیسک و اندازه ی فتق بستگی دارد. اگر دیسک برجسته به عصب فشار نیاورد، بیمار درد ملایمی را در کمر حس میکند یا اصلاً دچار درد نمیشود. اما اگر دیسک بیرون زده به عصب فشار بیاورد، درد، بیحسی یا ضعف در ناحیه ی مربوط به آن عصب حس میشود. بیمارانی که دچار فتق دیسک میشوند، معمولاً سابقه ی کمر درد جزئی یا دوره های طولانی حملات متناوب کمردرد را داشتهاند.

درد سیاتیک غالباً پیآمد فتق دیسک پایین کمر است. فشار روی یک یا چند عصب مرتبط با عصب سیاتیک منجر به بروز درد، سوزش، گزگز و بیحسی میشود که از باسن تا پایین پا و گاهی تا کف پا منتشر میشود. معمولاً فقط یک سمت (چپ یا راست) درگیر میشود. درد سیاتیک غالباً به صورت درد تیز و ناگهانی برقآسا توصیف میشود و هنگام راه رفتن، ایستادن یا نشستن شدیدتر میشود. بیماران علاوه بر پا درد، با درد پایین کمر نیز مواجه میشوند.


تشخیص پارگی دیسک کمر

پزشک پارگی دیسک کمر را بر مبنای بررسی پرونده پزشکی، علائم بیمار، نتایج معاینه بالینی و آزمایشهای زیر تشخیص میدهد:

•    رادیوگرافی: اشعه ایکس به بخش مورد نظر تابانده میشود تا فیلم یا تصویری از ساختار مهره ها و دور مفصلها به دست بیاید. عکسبرداری از ستون فقرات با هدف بررسی وجود دیگر علل احتمالی درد، مانند تومور، عفونت، شکستگی و... انجام میشود.

•    توموگرافی رایانهای ( CT یا CAT اسکن): در این روش تصویربرداری تشخیصی از رایانه و اشعه ایکس استفاده میشود. سی تی اسکن شکل و اندازه ی کانال نخاعی، محتویات آن و ساختارهای اطراف آن را نشان میدهد.

•    تصویربرداری تشدید مغناطیسی (ام آر آی): MRI با استفاده از آهنرباهای قدرتمند و رایانه تصاویری سه بعدی را از ساختارهای بدن به دست میدهد. نخاع، ریشه های عصب و ناحیه های اطراف آن و همچنین بزرگ شدن، ساییدگی و تحلیل رفتن دیسکها و تومورها در اسکن ام آر آی دیده میشود.

•    میلوگرافی: عکس رادیوگرافی بعد از تزریق ماده حاجب رنگی در فضاهای اطراف مایع مغزی ـ نخاعی گرفته میشود. میلوگرام فشاری را که به دلیل فتق دیسک، خار یا زائده استخوانی یا تومور روی نخاع یا عصبها وارد میشود، نشان میدهد.

•    نوار عصب و عضله و تست هدایت عصبی (EMG/ NCS): این آزمایشها تکانه ی الکتریکی را در امتداد ریشه های عصبی، عصبهای پیرامونی و بافت عضلانی اندازهگیری میکند. به این ترتیب آسیب مستمر عصبی، قرار داشتن عصب در وضعیت التیام بعد از آسیبدیدگی یا وجود محل فشردگی عصب مشخص میشود.


درمان پارگی دیسک کمر بدون جراحی

برخی از روش های غیر جراحی درمان دیسک کمر عبارتند از:

گرما و سرما درمانی
چنانچه زمانی که درد تازه شروع شده است، کمپرس سرد روی ناحیه ی دردناک قرار دهید، عصبها بیحس میشود و درد و ناراحتیتان کمتر میشود. پدهای گرمایی و حمام گرم نیز اسپاسم و گرفتگی عضلات کمر را کاهش میدهد تا راحتتر حرکت کنید.

داروهای مسکن
مصرف مسکنهای بدون نسخه (OTC) درد و التهاب را کاهش میدهد. متداولترین این داروها عبارت است از:

•    داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDS) مانند ایبوپروفن (ادویل، مورتین)
•    ناپروکسین (الیو)
•    استامینوفن (تایلنول)
•    آسپرین

دارو را در دوز توصیه شده مصرف کنید. مصرف بلندمدت این داروها، به ویژه داروهای NSAIDs برای معده مضر است و موجب بروز اختلالات خونریزی دهنده میشود. چنانچه مصرف مسکنهای بدون نسخه و دیگر درمانهای خانگی کمکی به تسکین درد نکند، پزشک شل کننده های عضلانی تجویز میکند.

تزریق نخاعی
اگر درد پا شدید باشد یا بیمار دچار ضعف پا شده باشد، پزشک تزریق استروئید در فضای اپیدورال را توصیه میکند. پزشک داروی ضدالتهابی را مستقیماً در فضای نزدیک به عصبهای درگیر مهره های کمری تزریق میکند. قبل از انجام این درمان از پزشک معالجتان بخواهید که عوارض آن را برایتان توضیح دهند.


تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS)

 
دستگاه TENS از جریان برق برای تحریک کردن عضلات استفاده میکند. تحریک الکتریکی به هیچ وجه دردناک نیست. متخصص الکترودها را روی پوست میچسباند و جریان برق ضعیفی را به نقاط کلیدی در امتداد گذرگاه های عصبی میفرستد. درمان TENS گرفتگی عضلات را کاهش میدهد و موجب آزاد شدن اندورفین یا همان مسکن طبیعی بدن میشود.

ماساژ بافتهای عمقی
بیش از صد نوع ماساژ وجود دارد، اما ماساژ بافتهای عمقی روش ایدهآل درمان پارگی دیسک به شمار میآید. در این روش فشار شدیدی برای رفع گرفتگی و تنش عضلات عمقی به کار برده میشود تا بیمار راحتتر و با درد کمتری بتواند عضلات را حرکت دهد.

طب سوزنی

طب سوزنی یکی از روشهای درمانی طب سنتی چین است. طب سوزنی بر این اصل استوار است که انرژی چی در بدن تمام انسانها در جریان است. چنانچه مسیر جریان این انرژی مسدود شود یا تعادل انرژی در بدن به هم بخورد، بدن با درد و بیماری به این تغییرات نامطلوب واکنش نشان میدهد. متخصصین طب سوزنی سوزنهای بسیار ظریفی را در نقاط خاصی از بدن فرو میکنند که در امتداد کانالهای عبور انرژی چی، موسوم به مریدین، قرار دارد؛ این کار انسداد مجراهای انرژی را برطرف میکند و انرژی چی آزادانه در بدن جریان پیدا میکند. متخصص طب سوزنی چند سوزن را با توجه به تشخیص انجام شده، در نقاط خاصی از بدن فرو میکند که 40 ـ 20 دقیقه در بدن باقی میمانند. به علاوه طب سوزنی موجب ترشح اندورفین در جریان خون میشود. از آنجایی که اندورفین مسکن طبیعی بدن است، آزاد شدن آن درد بیمار را کاهش میدهد.


درمان جراحی پارگی دیسک کمر

 
چنانچه درمانهای غیرجراحی، مانند طب فیزیکی و درمان دارویی درد را تسکین ندهد، پزشک جراحی را برای درمان پارگی دیسک کمر توصیه میکند. پزشک معالج روشهای مختلف جراحی ستون فقرات را توضیح میدهد و مناسبترین روش را با توجه به وضعیت موجود پیشنهاد میدهد. سن بیمار، وضعیت سلامت عمومی وی و مسائل دیگر مانند تمام عملهای دیگر در نظر گرفته میشود. مزایای جراحی انتخابی همواره باید بر عوارض و خطرهای احتمالی آن غلبه داشته باشد. هرچند درد درصد زیادی از بیماران دچار پارگی دیسک بعد از جراحی آرام میشود، هیچ تضمینی وجود ندارد که جراحی برای تمام بیماران موثر باشد.

متقاضیان جراحی ستون فقرات باید از شرایط زیر برخوردار باشند:

•    فعالیتهای معمولشان به دلیل درد کمر و پا محدود شده باشد و درد کیفیت زندگیشان را تحت الشعاع قرار داده باشد.
•    نقصهای عصبی پیشرونده مانند ضعف و یا بیحسی ایجاد شده باشد.
•    عملکردهای عادی روده و مثانه مختل شده باشد و بیمار دچار بیاختیاری شده باشد.
•    ایستادن یا راه رفتن برای بیمار دشوار شده باشد.
•    درمان دارویی و طب فیزیکی موثر نبوده باشد.
•    بیمار از سلامت عمومی مناسبی برخوردار باشد.


جراحی دیسک کمر

•    لامینوتومی کمر: غالباً برای تسکین درد پا و سیاتیک ناشی از فتق دیسک انجام میشود. جراح برشی را پایینتر از بخش میانی پشت بدن، روی ناحیه ی فتق دیسک ایجاد میکند و بخشی از لامینا را برمیدارد. جراح بعد از آن که برش را روی پوست ایجاد کرد، عضلات را کنار میزند تا بتواند پشت مهره ها را ببیند. جراح دهانه ی کوچکی را بین دو مهره ایجاد میکند تا به دیسک دسترسی پیدا کند. ستون فقرات بعد از برداشتن دیسک به روش دیسککتومی باید تثبیت شود. فیوژن ستون فقرات (خشک کردن مهره ها) غالباً در کنار لامینوتومی انجام میشود.

•    عمل بسته دیسک کمر و دیسکوژل یکی دیگر از درمان های دیسک کمر هستند که در خیلی از موارد جایگزین عمل باز دیسک کمر شده است.

•    جراحی دیسک مصنوعی: جراح برشی را روی شکم ایجاد میکند و دیسک آسیب دیده را برمیدارد و جایگزین میکند. فقط درصد کمی از بیماران میتوانند متقاضی جراحی دیسک مصنوعی باشند. فقط یک دیسک بین مهره های L4 و L5 یا L5 و S1 (مهره خاجی اول) باید ساییده شده و تحلیل رفته باشد. بیمار باید حداقل شش ماه تحت درمانهای غیرجراحی مانند طب فیزیکی، درمان دارویی یا بستن کمربند طبی یا بریس قرار گرفته باشد، اما بهبود نیافته باشد. همچنین بیمار باید از سلامت عمومی مناسبی برخوردار باشد و هیچ نشانهای از عفونت، پوکی استخوان یا آرتریت در او مشاهده نشود. چنانچه تحلیل (دژنراسیون) بیشتر از یک دیسک را درگیر کرده باشد یا پا درد شدید باشد، بیمار نمیتواند متقاضی این جراحی باشد.


مراقبت بعد از جراحی دیسک کمر

پزشک معالج دستورات دقیق مربوط به مراقبت بعد از عمل را به بیمار ارائه میدهد، مسکن تجویز میکند و زمان شروع مجدد فعالیتهایی مانند رانندگی، ورزش و بازگشت به محل کار را اعلام میکند. توانبخشی یا طب فیزیکی تحت نظارت متخصص برای برخی بیماران بعد از جراحی مفید است. احساس ناراحتی در زمان ازسرگیری تدریجی فعالیتها عادی است، اما درد نشانه ی هشداری است که به بیمار اعلام میکند روند شروع فعالیتهایشان را باید آهسته کند.


ورزش درمانی برای فتق دیسک کمر

ورزشهای ایمن فتق دیسک عضلات بلند همسترینگ را میکشد، عضلات روی مفصلهای ران را تحت کشش قرار میدهد تا درد سیاتیک آرام شود و عضلات کمر و مرکزی را تقویت میکند تا ستون فقرات بلند را بهتر نگه دارد.


کشش عضلات همسترینگ با حوله

 
اگر ترجیح میدهید که حرکات اصلاحی را در حالت خوابیده انجام دهید، کشش عضلات همسترینگ با حوله انتخاب مناسبی است. برای انجام این تمرین به روش زیر عمل کنید:

•    روی زمین دراز بکشید و یک پا را صاف مقابلتان دراز کنید.
•    همان طور که پای مخالف را صاف بالا میبرید، عضلات شکم را منقبض کنید.
•    حوله یا کمربندی را دور کف پای بالا برده بیاندازید و با آن پا را عقب بکشید.
•    بعد از آن که کشش را حس کردید، پا را 30 ـ 15 ثانیه در این حالت نگه دارید.
•    جای پاها را عوض کنید و حرکت را حداقل سه بار برای هر پا تکرار کنید.


کشش عضلات همسترینگ روی دیوار

 
انجام دادن حرکت کشش همسترینگ با حوله برای برخی بیماران سخت است، چون در این حرکت باید پا را بدون حمایت بالا ببرند. در این صورت میتوانید پایتان را روی سطح محکم و پایداری مانند دیوار یا چهارچوب تکیه بدهید. مراحل این حرکت به شرح زیر است:

•    روی زمین نزدیک کنج دیوار یا چهارچوب در دراز بکشید.
•    یک پا را صاف روی زمین دراز کنید و پای دیگر را روی دیوار بگذارید و از زانو خم کنید.
•    پای روی دیوار را به آرامی و همان طور که مفصلهای ران را روی زمین نگه داشتهاید، صاف کنید.
•    این کشش را به مدت 30 ـ 15 ثانیه حفظ کنید.
•    حرکت را دو یا سه بار برای هر پا تکرار کنید.


پیشگیری از پارگی دیسک کمر

ورزشهای متوسط را بعد از انجام جراحی با اجازه ی پزشک میتوانید شروع کنید. توصیه های زیر از درد پایین کمر و فتق دیسک جلوگیری میکند:

•    حرکت کرانچ و دیگر تمرینهای تقویتی عضلات شکم و مرکزی را برای پایداری بیشتر ستون فقرات انجام دهید. شنا، دوچرخه ثابت و پیادهروی سریع تمرینهای ایروبیک مناسبی هستند که فشار زیادی را به کمر تحمیل نمیکنند.

•    اشیاء را به روش صحیح بلند کنید و حرکت دهید، برای مثال هنگام بلند کردن اشیاء سنگین بنشینید و خم نشوید. اگر وسیله سنگین یا بددست بود، کمک بگیرید.

•    وضعیت اندامی صحیح را هنگام نشستن و ایستادن حفظ کنید.

•    سیگار را ترک کنید. استعمال دخانیات یکی از عاملهای خطر تصلب شرائین (آرترواسکلروز) است که منجر به اختلالهای فرسایشی و درد پایین کمر نیز میشود.

•    حتی الامکان از قرار گرفتن در وضعیتهای تنشزا خودداری کنید، چون این موقعیتها تنش و فشار زیادی را به عضلات وارد میکند و باعث کشیدگی و رگ به رگ شدن آنها میشود.

•    وزنتان را در حد سالم نگه دارید. اضافه وزن، به ویژه در ناحیه ی میانی بدن فشار شدیدی را به پایین کمر وارد میکند.